Η σκέψη αποτελεί μια διαδικασία με την βοήθεια της οποίας ο ανθρώπινος νους επιχειρεί να δώσει νόημα στην εμπειρία προάγοντας την προσαρμογή μας στις πολύπλοκες συνθήκες του περιβάλλοντος. Στην ουσία πρόκειται για μία νοητική δραστηριότητα λεκτικού περιεχομένου. Συγχρόνως το μυαλό μας έχει την ικανότητα να δημιουργεί νοερές απεικονίσεις ή απλούστερα εικόνες, εσωτερικές δηλαδή αναπαραστάσεις εν απουσία εξωτερικών ερεθισμάτων. Οι εικόνες μπορεί να περιλαμβάνουν ποιότητες από όλες τις αισθήσεις μας, στοιχείο που τους προσδίδει ζωντάνια και γλαφυρότητα καθιστώντας σημαντική την επίδραση που έχουν στον συναισθηματικό μας κόσμο.
Πολλές μελέτες έχουν αναδείξει την παραπάνω σχέση επισημαίνοντας πως πολύ συχνά οι εικόνες επηρεάζουν περισσότερο από τις σκέψεις το συναίσθημα, συμβάλλοντας στην δημιουργία και διατήρηση διαφόρων δυσκολιών. Για παράδειγμα έχουν παρατηρηθεί πολλές ομοιότητες ως προς την ενεργοποίηση εγκεφαλικών περιοχών όταν φανταζόμαστε οπτικά ένα αντικείμενο και όταν πράγματι το βλέπουμε μπροστά μας. Έχει υποστηριχτεί μάλιστα πως τα νευρωνικά κυκλώματα του εγκεφάλου που εμπλέκονται στην συναισθηματική εμπειρία είναι περισσότερο «ευαίσθητα» στην επιρροή των εικόνων από ότι τον σκέψεων. Αυτό συνδέεται με την εξέλιξη του ανθρώπου και την ανάγκη για επιβίωση.
Όταν οι πρόγονοι μας ζώντας στις σπηλιές καλούνταν να αντιμετωπίσουν τους κινδύνους και να υπερασπιστούν την ζωή τους, ήταν απαραίτητο να είναι σε θέση να αντιδρούν άμεσα και γρήγορα σε αισθητηριακά ερεθίσματα του περιβάλλοντος (π.χ. ήχους, οσμές, οπτικά) τα οποία προμήνυαν την απειλή (π.χ. ότι τους πλησιάζει ένα ζώο). Λαμβάνοντας υπόψη τον πλούτο των αισθήσεων που συνθέτουν μία εικόνα εν αντιθέσει με μία σκέψη, αντιλαμβάνεται κανείς πόσο άμεσα δύνανται να προκαλέσουν μία συναισθηματική απάντηση ενεργοποιώντας δομές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τα συναισθήματα και κυρίως την αμυγδαλή.
Αν και οι νοερές απεικονίσεις που δημιουργεί ο καθένας από εμάς διαθέτουν έναν μοναδικό και υποκειμενικό χαρακτήρα, εντοπίζονται κοινά στοιχεία μεταξύ των εικόνων που παρατηρούνται σε διάφορες ψυχικές δυσκολίες και διαταραχές.
Για παράδειγμα ορισμένοι άνθρωποι που βιώνουν κρίσεις πανικού είναι πολύ πιθανόν να φαντάζονται τον εαυτό τους σε ένα δημόσιο χώρο αντιμέτωπο με μία ακόμη κρίση ενώ άλλοι που βιώνουν κοινωνικό άγχος, συχνά φαντάζονται τον εαυτό τους «εκτεθειμένο» μπροστά σε πρόσωπα μη οικεία με τα συμπτώματα του άγχους τους (π.χ. κοκκίνισμα, εφίδρωση) να γίνονται παρατηρήσιμα και αντικείμενο αρνητικού σχολιασμού.
Στην περίπτωση της κατάθλιψης, είναι σύνηθες γεγονότα και καταστάσεις από το παρελθόν να επαναφέρονται στο παρόν πυροδοτώντας πλήθος αρνητικών σκέψεων που ευνοούν τον μηρυκασμό (π.χ. στιγμές παρελθοντικών σχέσεων) ενώ στις διαταραχές πρόσληψης τροφής εικόνες όπου ο/η πάσχων φαντάζεται οι γύρω να αντιδρούν αρνητικά στην θέα του σώματος του, αποτελούν επίσης χαρακτηριστικά παραδείγματα.
Στην περίπτωση της Διαταραχής Μετατραυματικού Στρες (PTSD), είναι αρκετά σύνηθες να εισβάλλουν στο παρόν εικόνες (flashbacks) από το τραυματικό γεγονός που έχει βιώσει το άτομο στο παρελθόν, προκαλώντας έντονα αρνητικά συναισθήματα.Χαρακτηριστικό είναι και το παράδειγμα των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης, καθώς οι εσωτερικές αναπαραστάσεις αρκούν για να αυξήσουν την επιθυμία (craving) για την ουσία ή την εμπλοκή στην εκάστοτε εξαρτησιογόνο συμπεριφορά (π.χ. η εικόνα του εαυτού να κάνει χρήση κάνναβης ή να τζογάρει).
Αφενός λοιπόν η επιρροή των εικόνων και ο ρόλος που διαδραματίζουν επιτείνοντάς την εκάστοτε συναισθηματική δυσκολία, αναδεικνύει την ανάγκη εντοπισμού και αξιολόγησης τους στο πλαίσιο της θεραπείας. Αφετέρου μέσα από παραδείγματα της καθημερινότητας μπορεί κανείς να αντιληφθεί πως αυτή η ικανότητα του νου μας να δημιουργεί εικόνες μπορεί επίσης να αποβεί ιδιαίτερα ωφέλιμη. Πόσες φορές έχουμε πιάσει τον εαυτό μας να ανατρέχει σε στιγμές με αγαπημένα μας πρόσωπα νιώθοντας νοσταλγία και παράλληλα λαχτάρα να τις βιώσουμε ξανά; Πόσες φορές έχουμε φέρει στο μυαλό μας την εικόνα του εαυτού μας στο μέλλον και ενώ έχει κερδίσει σημαντικές για εκείνον μάχες; Τελικά πόσο αυτές οι εικόνες αυξάνουν την πιθανότητα κινητοποίησης και δράσης εφόσον δημιουργούν ευχάριστα συναισθήματα; (π.χ. προγραμματίζοντας μία έξοδο με τους ανθρώπους-πρωταγωνιστές της ανάμνησης στην πρώτη περίπτωση ή προχωρώντας σε κάποιες αλλαγές που είναι πιθανόν να μας φέρουν πιο κοντά στους στόχους μας στην δεύτερη περίπτωση).
Έρευνες έχουν αναδείξει συστηματικά τα οφέλη της αξιοποίησης των νοερών εικόνων στο πλαίσιο της ψυχοθεραπείας με την χρήση διάφορων τεχνικών.Ενδεικτικά, η προβολή στο μέλλον για παράδειγμα, όπου ο θεραπευόμενος ενθαρρύνεται να φανταστεί τον εαυτό του σε μερικά χρόνια από σήμερα, συμβάλλει στην θέσπιση μακροπρόθεσμων στόχων και στην αναγνώριση εκείνων στους οποίους αξίζει να επενδύσει (π.χ. διαπροσωπικές σχέσεις, καριέρα κλπ).
Εικόνες επιτυχούς αντιμετώπισης καταστάσεων συμβάλλουν στην καλλιέργεια της αυτοεκτίμησης και της αίσθησης αυτοαποτελεσματικότητας καθώς η νοερή διαχείριση του προβλήματος που τον απασχολεί, τον εξοπλίζει με τα απαραίτητα εργαλεία για να το διαχειριστεί και στην πράξη. Ευχάριστες νοερές εικόνες / εικόνες χαλάρωσης που είτε έχει βιώσει το άτομο είτε διαμορφώνει συνεργατικά με τον θεραπευτή του αξιοποιώντας την δύναμη των αισθήσεων κατά την σύνθεση τους (π.χ. η εικόνα του να περπατά κανείς σε έναν ήσυχο κήπο με το πλήθος των λουλουδιών και της ευχάριστης μυρωδιάς τους να τον συνοδεύουν, η εικόνα μίας άδειας παραλίας με τον ήχο των κυμάτων κ.α) μπορούν να συνεισφέρουν στην ανακούφιση από το άγχος.
Η ικανότητα λοιπόν του νου να ανακαλεί εικόνες του παρελθόντος (αναμνήσεις) και να διαμορφώνει νέες που αφορούν το μέλλον, αποτελεί κλειδί στην αντιμετώπιση πολλών συναισθηματικών δυσκολιών. Αποκτώντας επίγνωση των εικόνων που δημιουργούμε, είμαστε και σε θέση να αξιοποιήσουμε με τρόπους ωφέλιμους για εμάς την δύναμη της φαντασίας.
Επιμέλεια άρθρου:
Φρόσω Φωτεινάκη
Ψυχολόγος & Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεύτρια
Συγγραφή άρθρου:
Κασσιανή Μουσά – Ψυχολόγος (MSc)
Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Ψυχοθεραπεύτρια (Εκπ.)
Βιβλιογραφία
- Holmes, E. A., & Mathews, A. (2010). Mental imagery in emotion and emotional disorders. Clinical psychology review, 30(3), 349-362.
- Pile, V., Williamson, G., Saunders, A., Holmes, E. A., & Lau, J. Y. (2021). Harnessing emotional mental imagery to reduce anxiety and depression in young people: an integrative review of progress and promise. The LancetPsychiatry, 8(9), 836-852.