Ο Eric Berne (1999), ψυχίατρος και δημιουργός της θεωρίας της Συναλλακτικής Ανάλυσης, ήταν εκείνος που επινόησε τον όρο «ψυχολογικά παιχνίδια» για να περιγράψει συγκεκριμένα δυσλειτουργικά επικοινωνιακά μοτίβα που αναπτύσσουν τα ζευγάρια. Επικοινωνιακά μοτίβα που εγκλωβίζουν τους συντρόφους σε φαύλους κύκλους, κάνοντάς τους να βιώνουν επώδυνα συναισθήματα και να εκδηλώνουν συμπεριφορές που μπορεί να κλιμακώσουν μέχρι και τη χρήση βίας. Κάποια από τα παιχνίδια αυτά είναι:
- «Τώρα σου την έφερα.» (Σύντροφος που υπέμενε για καιρό μια κατάσταση και μετά εγκαταλείπει τη σχέση ή ανατρέπει τα δεδομένα).
- «Διώξε με.» (Σύντροφος που έχει κατεβάσει ρολά, παραμελεί, παραμένει στη σχέση ως παρών-απών και προσκαλεί τον άλλον να τον απορρίψει).
- «Ναι, αλλά..» (Σύντροφος που ζητά την υποστήριξη του άλλου και μόλις ο άλλος ανταποκριθεί υπάρχει ένα «αλλά», ένα ανικανοποίητο).
- «Μα ήθελα μόνο να σε βοηθήσω.» (Σύντροφος που προσπαθεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες του άλλου, νιώθει ματαίωση, αδικία και κατηγορεί τον άλλον για αχαριστία).
- «Κοίτα τι με έκανες να κάνω.» (Σύντροφος που ενοχοποιεί τον άλλον για δικές του συμπεριφορές).
Τα ψυχολογικά παιχνίδια, όπως συμβαίνει και με όλα τα παιχνίδια, έχουν κοινά χαρακτηριστικά.
- Ένα από αυτά είναι ότι έχουν την τάση να επαναλαμβάνονται. Κάθε σύντροφος έχει το αγαπημένο του παιχνίδι που προτιμά να παίζει ξανά και ξανά ακόμα κι αν ο συμπαίκτης, το πλαίσιο και οι συνθήκες αλλάζουν.
- Ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό είναι πως οι σύντροφοι συμμετέχουν και επαναλαμβάνουν τα ίδια παιχνίδια χωρίς να το αντιλαμβάνονται. Με άλλα λόγια, συχνά στο τέλος μιας σχέσης ή αφού το παιχνίδι έχει παιχτεί αρκετές φορές στη ζωή, κάποιοι θα αναρωτηθούν πώς έφτασαν ξανά στο ίδιο σημείο ή γιατί να συμβαίνουν πάλι σε εκείνους αυτά. Ωστόσο, οι σκέψεις αυτές, δεν συνοδεύονται απαραίτητα από τη συνειδητοποίηση και την ανάληψη της δικής τους ευθύνης στο παιχνίδι αυτό.
- Όταν ένα ψυχολογικό παιχνίδι τελειώνει, αναδύονται δύσκολα συναισθήματα και πληγώματα. Παράλληλα, οι σύντροφοι αισθάνονται μπερδεμένοι, θολωμένοι, ματαιωμένοι και έχουν την τάση να κατηγορούν και να ενοχοποιούν το άλλο άτομο.
- Τα ψυχολογικά παιχνίδια εμπεριέχουν κρυφά μηνύματα. Οι σύντροφοι άλλα σκέφτονται και νιώθουν και άλλα εκφράζουν και επικοινωνούν. Η υπερτίμηση και η υποτίμηση εαυτού και συντρόφου συχνά εναλλάσσονται.
- Όταν οι ρόλοι των συντρόφων στα παιχνίδια αυτά αλλάξουν ή αντιστραφούν δημιουργούνται συναισθήματα έκπληξης ή ακόμα και σύγχυσης. Για παράδειγμα, ένας άντρας που έμεινε μετέωρος όταν τον χώρισε η υπομονετική και συγκαταβατική του σύντροφος.
Ο Eric Berne (1999) για να αναλύσει τα ψυχολογικά παιχνίδια των συντρόφων ανέπτυξε το «Τρίγωνο του δράματος».
Σωτήρας Κατήγορος
Θύμα
Στο τρίγωνο αυτό εμφανίζονται τρεις ρόλοι, ο Σωτήρας, ο Κατήγορος και το Θύμα που μπορεί είτε να είναι παγιωμένοι είτε να εναλλάσσονται κατά τη διάρκεια ενός ψυχολογικού παιχνιδιού.
Πιο αναλυτικά, ο Σωτήρας σχετίζεται με το να βοηθά, να φροντίζει και να «σώζει» τους άλλους. Μέσα από αυτό η ζωή του αποκτά νόημα και αξία. Εντούτοις, ένας Σωτήρας προσφέρει αυτό που εκείνος κρίνει πως ο άλλος χρειάζεται ή αυτό που ο ίδιος επιθυμεί να δώσει τη δεδομένη στιγμή, χωρίς να λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες, τις επιθυμίες και τις δυνατότητες του συντρόφου. Για το λόγο αυτό, αναζητά Θύματα μέσα από τα οποία θα νιώθει χρήσιμος, ικανός, δυνατός, γεμάτος.
Ο Κατήγορος από την άλλη πλευρά, είναι εκείνος που βρίσκει πάντα λάθη και προβλήματα στους άλλους καταδικάζοντάς τους για αυτά. Έχει έναν αποκλειστικά εξωτερικό καταλογισμό ευθύνης, δηλαδή, κάθε φορά του φταίνε οι άλλοι, έχοντας την πεποίθηση πως εκείνος είναι ο σωστός, εκείνος ξέρει πάντα καλύτερα. Δεν έχει ενσυναίσθηση, συμπόνοια και κατανόηση προς τον άλλο σύντροφο που συνήθως, κατακρεουργεί συναισθηματικά και απορρίπτει ολοκληρωτικά.
Το Θύμα είναι άτομο με χαμηλή αυτοεκτίμηση και μειωμένη αυταξία που πιστεύει πως δεν μπορεί να τα καταφέρει μόνο του στη ζωή. Άτομο που μεγάλωσε έχοντας μια αρνητική πρόγνωση για το μέλλον από την οικογένεια, ένα παιδί που ποτέ δεν το πίστεψαν. Συχνά βιώνει συναισθήματα απόρριψης, αδικίας, ανεπάρκειας, θλίψης και ανημπόριας. Τα Θύματα προτιμούν την αρνητική προσοχή, την υποτίμηση, την κριτική από το να είναι μόνα ή να μην τους δίνουν καμία σημασία. Από τη μία, αναζητούν Σωτήρες να τα φροντίσουν, να τα στηρίξουν και να τα αγαπήσουν και από την άλλη, Κατηγόρους επιβεβαιώνοντας έτσι την προσωπική τους πεποίθηση περί ανικανότητας και αναξιότητας.
Γιατί οι σύντροφοι παίζουν ψυχολογικά παιχνίδια;
- Τα ψυχολογικά παιχνίδια αποτελούν τα οικεία, τα γνώριμα μοτίβα των συντρόφων που επαναλαμβάνονται ασυνείδητα. Οι αντιδράσεις των συμπαικτών είναι γνωστές εξ αρχής, με αποτέλεσμα να προσφέρουν ένα αίσθημα ψευδούς ασφάλειας (ξέρω τι αναμένω).
- Είναι ελκυστικά, δημιουργούν έντονα συναισθήματα και οι σύντροφοι μπορεί να νιώσουν σημαντικοί και επιβεβαιωμένοι έστω και προσωρινά.
- Αποτελούν έναν τρόπο για να δίνεται νόημα στην ζωή, να κερδίζεται η αναγνώριση, να περνά ο χρόνος. Είναι αρκετοί εκείνοι που αγαπούν να «σώζουν» τους άλλους.
- Συμβάλλουν στο να αποφεύγεται η ανάληψη της προσωπικής ευθύνης, στο πώς μπορεί κάθε άτομο ξεχωριστά να συμβάλλει στο πρόβλημα που έχει δημιουργηθεί αλλά και στη λύση αυτού. Συνήθως ο φακός στα παιχνίδια αυτά, είναι στο τι κάνει ο άλλος και όχι στο πώς σκέφτεται και νιώθει το ίδιο το άτομο και στο πώς μπορεί να το επικοινωνήσει με έναν τρόπο κατάλληλο.
- Διατηρούν την απόσταση στο ζευγάρι καθώς η οικειότητα, η επαφή και η βαθύτερη σύνδεση αποφεύγονται, κάνοντας το άτομο να αισθάνεται πως προστατεύεται από τα πληγώματα που οι σχέσεις δημιουργούν.
- Τέλος, αποσπούν την προσοχή από άλλα ουσιώδη προβλήματα, καταστάσεις, ευθύνες που έχει ένα ζευγάρι να διαχειριστεί.
Βιβλιογραφία
- Ιωαννίδου Β. (2015). Η τέχνη της συντροφικής ζωής: μια συστημική προσέγγιση. Αθήνα: εκδόσεις Γνώση.
Επιμέλεια άρθρου:
Φρόσω Φωτεινάκη
Συμβουλευτική Ψυχολόγος & Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεύτρια
Συγγραφή άρθρου:
Ελένη Πρωτόπαπα
Ψυχολόγος & Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια