Το Γενεόγραμμα ή γενεαλογικό διάγραμμα αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο του εκπαιδευμένου ειδικού ψυχικής υγείας τόσο στη διαδικασία αξιολόγησης ενός συστήματος (ατομικού, οικογενειακού ή ζεύγους) όσο και στη διαδικασία της θεραπευτικής παρέμβασης και της επιλογής των κατάλληλων θεραπευτικών στρατηγικών. Συγκεκριμένα, πρόκειται για μια γραφική παράσταση τουλάχιστον τριών γενεών της οικογένειας, για ένα μεθοδολογικό εργαλείο συλλογής και αξιοποίησης πληροφοριών για τα μέλη που απαρτίζουν την οικογένεια και για τις μεταξύ τους σχέσεις. Το γενεόγραμμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο στην αξιολόγηση όσο και στη θεραπεία ενός ατόμου, ενός ζεύγους ή μιας οικογένειας και η συμπλήρωσή του είναι μια συνεχής διαδικασία που μπορεί να πραγματοποιείται παράλληλα με τη θεραπεία.
Σε επίπεδο αξιολόγησης, το γενεόγραμμα αν και ως εργαλείο είναι αρκετά υποκειμενικό, προσφέρει τη δυνατότητα στον ειδικό να προβεί σε υποθέσεις εργασίας για το εξεταζόμενο σύστημα (άτομο, ζεύγος, οικογένεια) στηριζόμενος σε πληροφορίες για τη δομή της οικογένειας, τα πρότυπα του «σχετίζεσθαι» μεταξύ των μελών, τη θέση τους στο σύστημα, τα κρίσιμα γεγονότα ζωής καθώς και τα επίπεδα λειτουργικότητας και δυσλειτουργίας της συγκεκριμένης οικογένειας. Μέσα από κατάλληλες ερωτήσεις του ειδικού προς το άτομο ή τα μέλη του υπό εξέταση συστήματος, καταγράφονται οι προσωπικές ιστορίες των μελών, σημαντικά μεταβατικά σημεία στον κύκλο ζωής της οικογένειας και γίνεται προσπάθεια σύνδεσης του παρόντος συμφραζόμενου (πρόβλημα/σύμπτωμα) του συστήματος με την ιστορία της οικογένειας. Συμπερασματικά, επιχειρείται μέσω του γενεογράμματος να διατυπωθούν υποθέσεις και να εξετασθεί η σύνδεση των παρόντων προβλημάτων/συμπτωμάτων με την εξέλιξη της οικογένειας στον χώρο και στον χρόνο και με τα σχεσιακά πρότυπα που εμφανίζει τόσο σε οριζόντιο (στην ίδια γενιά) όσο και σε κάθετο επίπεδο (διαμέσου των γενεών).
Το συγκεκριμένο εργαλείο στηρίζεται στη θεωρία του Bowen για τη συστημική θεραπεία της οικογένειας, βάσει της οποίας γίνεται και η ανάλυση του γενεογράμματος. Συγκεκριμένα, ο Bowen υποστηρίζει ότι η θέση του ατόμου μέσα στην οικογενειακή δομή, επηρεάζει τις σχέσεις και τον τύπο της οικογένειας που θα διαμορφώσει καθώς ακολουθεί τους κανόνες της γενεαλογικής μεταβίβασης των οικογενειακών προτύπων. Κατά τη χαρτογράφηση των υποσυστημάτων της οικογένειας, αναζητούνται λοιπόν τα εξελικτικά οικογενειακά μοτίβα σε βάθος τριών γενεών. Ειδικότερα, διερευνώνται τριγωνικές σχέσεις και συμμαχίες που επαναλαμβάνονται από γενιά σε γενιά, επαναλαμβανόμενοι ρόλοι συμπληρωματικότητας, όρια των συστημάτων ή πιθανές συγχωνεύσεις ορισμένων υποσυστημάτων καθώς επίσης και απομακρύνσεις ή συγκρούσεις μεταξύ των μελών. Μιλώντας για τα οικογενειακά μοτίβα, αναφερόμαστε στα πρότυπα σχέσεων και αλληλοεπιδράσεων μεταξύ των μελών της οικογένειας που τείνουν να επαναλαμβάνονται μεταξύ των γενεών και να ακολουθούν συγκεκριμένο μοτίβο προκειμένου το οικογενειακό σύστημα να διατηρήσει την ομοιόστασή του.
Όσον αφορά την κατασκευή του γενεογράμματος γίνεται σε τρία επίπεδα. Πρώτα, πραγματοποιείται η χαρτογράφηση της οικογενειακής δομής, με σύμβολα και γραμμές που απεικονίζουν τα μέλη της οικογένειας και τις μεταξύ τους σχέσεις, βιολογικές και νομικές. Στη συνέχεια, καταγράφονται οι σημαντικές πληροφορίες για την οικογένεια όπως δημογραφικές πληροφορίες, πληροφορίες για τις σχέσεις και τη λειτουργία της και για κρίσιμα γεγονότα ζωής στην ιστορία της. Τέλος, το γενεόγραμμα ολοκληρώνεται με τη γραμμική απεικόνιση των οικογενειακών σχέσεων. Η συγκέντρωση των παραπάνω πληροφοριών γίνεται μέσω ερωτήσεων σε ένα ή περισσότερα μέλη της οικογένειας. Αν και οι πληροφορίες για το ίδιο γεγονός από διαφορετικές οπτικές γωνίες μπορεί να μπερδέψουν τον ειδικό (φαινόμενο Ράσομον), εξασφαλίζουν τη δυνατότητα της σύγκρισης των δεδομένων από περισσότερες πλευρές και την παρατήρηση των οικογενειακών αλληλεπιδράσεων αυξάνοντας την αξιοπιστία του εργαλείου.
Κατά τη διερεύνηση του οικογενειακού συμφραζόμενου και της ιστορικής διάστασης της οικογένειας, ο ειδικός εξετάζει τον βαθμό προσαρμοστικότητας της οικογένειας κατά τη διάρκεια των μεταβάσεων και των κρίσιμων γεγονότων όπως σε περιόδους θανάτων, μετακινήσεων κ.τ.λ. Προσπαθεί να εντοπίσει συγκεκριμένα μοτίβα προσαρμοστικότητας ή και ακαμψίας που υιοθετούσε η οικογένεια και μεταβιβάζονταν από τη μια γενιά στη επόμενη όπως και ποιους κανόνες ακολουθούσαν τα μέλη προκειμένου να εξασφαλίσουν την ισορροπία στη δομή και τη λειτουργία της οικογένειας.
Όσον αφορά την ανάδειξη των οικογενειακών σχέσεων και των ρόλων μέσα στην οικογενειακή δομή, ο ειδικός διερευνά τους τρόπους που σχετίζονταν τα μέλη της οικογένειας και ποιος ρόλους αναλάμβαναν. Μέσα από την εξέταση της σύνθεσης της οικογένειας (πυρηνική, μονογονεϊκή, εκτεταμένη κ.τ.λ.), τους σχηματισμούς των αδερφών και τα τυπικά αδελφικά πρότυπα μπορούν να διαμορφωθούν υποθέσεις για τους ρόλους που μπορεί να έχουν δοθεί στα μέλη. Βασικός λοιπόν στόχος είναι η κατανόηση της συμπληρωματικότητας των ρόλων, των συναισθηματικών προτύπων και των αντίστοιχων προσδοκιών που απορρέουν από τον συγκεκριμένο ρόλο που έχει δοθεί από το σύστημα στο συγκεκριμένο μέλος.
Ο εντοπισμός λοιπόν συγκεκριμένων οικογενειακών μοτίβων σχέσεων, συμπεριφοράς και λειτουργίας οδηγεί στην ερμηνεία τους και στην αξιοποίησή τους στη θεραπευτική διαδικασία. Κατανοώντας την οικογενειακή δομή, την ιστορική διάσταση της οικογένειας και τη θέση/ρόλους των μελών στην οικογένεια, η θεραπεία μπορεί να αποκτήσει μια συστημική διάσταση και το παρόν συμφραζόμενο να συνδεθεί με την ιστορική εξέλιξη της οικογένειας. Με τη βοήθεια του γενεογράμματος, το άτομο, το ζευγάρι ή η οικογένεια αποκτά ιστορική συνέχεια και συνδέεται με τις προηγούμενες γενιές. Συνδέοντας τα συμφραζόμενα στο «εδώ και τώρα» με τις εμπειρίες της οικογένειας από το παρελθόν, αναδεικνύεται η διαγενεακή διάσταση των προβλημάτων/συμπτωμάτων και ανοίγονται οι δρόμοι για τη συμφιλίωση με το παρελθόν και τη διαφοροποίηση από την οικογένεια στο παρόν. Η κατανόηση της οικογενειακής ιστορίας μέσα από το οικογενειακό αφήγημα ελευθερώνει από τις αγκυλώσεις του παρελθόντος και αναδεικνύει καινούριες δυνατότητες και επιλογές.
Βιβλιογραφία
- Bowen, M. (1996). Τρίγωνα στην Οικογένεια. Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα
- Goldberg I. & Goldberg H. (2005). Οικογενειακή Θεραπεία: Μια επισκόπηση. Αθήνα: Εκδόσεις Έλλην.
- McGoldrick, M. & Gerson, R. (1999).Το γενεόγραμμα. Αθήνα: Κέδρος.
Επιμέλεια άρθρου:
Φρόσω Φωτεινάκη
Συμβουλευτική Ψυχολόγος & Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεύτρια
Συγγραφή άρθρου:
Άννα Πανοπούλου
Ψυχολόγος και Ψυχοθεραπεύτρια Συστημικής και Υπαρξιακής Κατεύθυνσης