Συχνά μοιάζει παράδοξο να παρατηρούνται συμπεριφορές εξουσίας σε συντροφικές σχέσεις. Το κυρίαρχο αφήγημα περί συντροφικών σχέσεων περιλαμβάνει την αγάπη, τον σεβασμό, την κατανόηση, την αμοιβαιότητα, τη σύνδεση, τη φροντίδα και την ισοτιμία. Η εξουσία, από την άλλη, σχετίζεται με τον έλεγχο, την κυριαρχία, την επιρροή, την επιβολή και την καταπίεση, συμπεριφορές που όταν εντοπίζονται σε πλαίσια σχέσεων προκαλούν πόνο και δυσφορία.
Η εξουσία στις ανθρώπινες σχέσεις μπορεί να έχει χρήσιμες και προστατευτικές για αυτές, διαστάσεις με την προϋπόθεση ότι εκφράζεται με υγιείς τρόπους. Για παράδειγμα, η εξουσία της οριοθέτησης, όταν ο ένας σύντροφος θέτει τα όρια του, δείχνει στον άλλον μέχρι πού είναι ασφαλές για εκείνον να φτάσει φροντίζοντας τον εαυτό αλλά και τη σχέση. Παράλληλα, υπάρχει και η εξουσία της παρότρυνσης, όταν ο ένας σύντροφος ενθαρρύνει τον άλλον να κάνει κάτι που είναι του ευχάριστο και βοηθητικό με τη συγκατάθεσή του. Ωστόσο, οι ισορροπίες ανάμεσα στην παρότρυνση και στην καταπίεση είναι λεπτές γι’ αυτό χρειάζεται ο ένας να είναι σε επαφή με τον άλλον.
Σύμφωνα με τη συστημική θεωρία η εξουσία δεν είναι απλώς μια ιδιότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αλλά μια δυναμική διαδικασία που αναπτύσσεται σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο σχέσης. Με άλλα λόγια, η επιβολή της εξουσίας συνδιαμορφώνεται από παράγοντες όπως το πρόσωπο που την ασκεί, το πρόσωπο που την επιτρέπει, αλλά και το ευρύτερο περιβάλλον στο οποίο αυτά τα πρόσωπα ζουν και μεγαλώνουν.
Τα ζευγάρια συχνά αναζητούν υποστήριξη όταν η κατανομή εξουσίας είναι ασύμμετρη ή δυσλειτουργικά συμμετρική επηρεάζοντας το αίσθημα ασφάλειας και ικανοποίησης μέσα στη σχέση.
Σχήματα εξουσίας στη συντροφική σχέση:
- Κυριαρχία – Υποταγή: Στο σχήμα αυτό σταθερά ο ένας σύντροφος επιβάλλει τις ανάγκες, τις επιθυμίες και τους προβληματισμούς του και ο άλλος εξίσου σταθερά υποτάσσεται αδυνατώντας να φέρει τον δικό του εαυτό στη σχέση. Αυτό το σχήμα αποτελεί τη βασική μορφή σχέσεων που εντοπίζονταν παλαιότερα και συνεχίζει να παρατηρείται σε πατριαρχικές κοινωνίες και οικογένειες. Στη σχέση αυτή υπάρχει εμφανής και παγιωμένη ασυμμετρία ως προς την κατανομή των ρόλων, των συμπεριφορών και των αποφάσεων (ποιος αποφασίζει για το ποιος αποφασίζει) με αποτέλεσμα και οι δύο σύντροφοι να βιώνουν αποξένωση και δυσφορία. Αυτός που κυριαρχεί αισθάνεται απόλυτα μόνος και αυτός που καταπιέζεται αισθάνεται υποτιμημένος και ανάξιος. Αρκετά συχνά, ο υποταγμένος σύντροφος εμφανίζει παθητικοεπιθετικές συμπεριφορές προσπαθώντας να περιορίσει τον άλλον ή να ανακτήσει το χαμένο κύρος του.
- Συνεχείς καβγάδες: Στο σχήμα αυτό τα ζευγάρια εγκλωβίζονται σε έναν αέναο κύκλο αντιπαραθέσεων και συγκρούσεων. Στη σχέση αυτή εντοπίζεται άκαμπτη συμμετρία με την έννοια πως ο καθένας προσπαθεί να κυριαρχήσει στο σύστημα και να επιβληθεί στον άλλον με όλα τα μέσα χωρίς να υπολογίζει το κόστος. Οι σύντροφοι δε μιλούν εποικοδομητικά, δεν ακούν, δεν ρωτούν για τον άλλον, δεν υπάρχει το «μαζί» αλλά το «απέναντι» και η σχέση μετατρέπεται σε ένα πεδίο μάχης με στόχο την εξολόθρευση του συντρόφου, που βιώνεται σαν εχθρός, και την ανάδειξη ενός και μόνο νικητή. Οι σύντροφοι προσκαλούν συνεχώς ο ένας τον άλλον σε παιχνίδια δύναμης και εξουσίας με σκοπό όχι να λύσουν τα όποια ζητήματα και να συνυπάρξουν αρμονικά, αλλά να κυριαρχήσει ο πιο δυνατός, αυτός που θα επιβιώσει της σύγκρουσης. Η ανασφάλεια, ο φόβος, η καχυποψία, η επιθετικότητα και η μοναξιά δηλητηριάζουν ψυχικά τον κάθε σύντροφο και συνθλίβουν το ζευγάρι.
- Ψευτοϊσότητα/ Ψευδοαμοιβαιότητα: Στο σχήμα αυτό το ζευγάρι παρουσιάζει μια ισότητα που είναι επίπλαστη και φαντασιακή. Οι σύντροφοι ξανά συμμετρικά επιδιώκουν μια διαρκή κατάσταση ηρεμίας, αποφεύγοντας με κάθε τρόπο την οποιαδήποτε σύγκρουση. Η αρμονία στη σχέση αναδεικνύεται ως το ύψιστο αγαθό και οι σύντροφοι αμοιβαία εξοβελίζουν οτιδήποτε επιχειρεί να τη διαταράξει. Το αποτέλεσμα είναι πως δε μαλώνουν ποτέ, περιορίζοντας τον αυθεντικό τους εαυτό, τις ανάγκες, τις προτιμήσεις, τις αγωνίες τους με κάθε ψυχικό κόστος. Φαινομενικά, δείχνουν να συνεργάζονται ομαλά, εσωτερικά όμως πηγάζει ένας βαθύς θυμός προς τον άλλο σύντροφο. Ο θυμός αυτός κρύβει ένα ευάλωτο κομμάτι του εαυτού που δεν εξωτερικεύεται γιατί οι σύντροφοι φοβούνται την απόρριψη ή την εγκατάλειψη. Κάποιες φορές ο θυμός αυτός στρέφεται προς τον εαυτό ή προς το παιδί της οικογένειας με δυσμενείς συνέπειες.
- Ισοτιμία: Η ισοτιμία στις σχέσεις δεν αποτελεί μια σταθερή μεταβλητή, αλλά μια διαδικασία που προϋποθέτει αμοιβαία επιλογή, προσπάθεια, φροντίδα και συνεχή εναλλαγή ρόλων στο δίπολο «καθορίζω – ακολουθώ» που βιώνεται ευχάριστα και από τους δύο, σαν δύο παιδιά που κάνουν τραμπάλα. Στο σχήμα αυτό το «ακολουθώ» δε σημαίνει υποτάσσομαι, αλλά αναγνωρίζω τον σύντροφό μου σαν μια ξεχωριστή από μένα οντότητα, ακούω τις ανάγκες και τις θέσεις του, είμαι ανοιχτός στη δοκιμή και στη διαπραγμάτευση με στόχο το «μαζί», ένα μαζί που και οι δύο μπορούν να χωρούν ολόκληροι. Υπάρχει ειλικρίνεια και διαφάνεια. Οι συγκρούσεις φυσικά δε λείπουν, επιδιώκονται ως βοηθητικές για την εξέλιξη της σχέσης, εκφράζονται με υγιείς τρόπους και αποσκοπούν στην εύρεση μιας λύσης που κάνει νόημα για όλους τη δεδομένη στιγμή. Έχοντας υιοθετήσει τη στάση της ισοτιμίας και οι δύο μπορούν άλλοτε να υποστηρίζουν τη θέση τους και να καθορίζουν και άλλοτε να εμπιστεύονται τη θέση του συντρόφου και να ακολουθούν χωρίς να αισθάνονται αδικία ή υποτίμηση. Στις σχέσεις αυτές υπάρχει συμμετρία με την έννοια της εναλλαγής θέσεων, ρόλων, συμπεριφορών, σεβασμός και επαρκής χώρος τόσο για την ατομικότητα όσο και για τη συντροφικότητα. Αυτό θεωρείται και το πιο ικανοποιητικό σχήμα σχέσης.
Βιβλιογραφία
Ιωαννίδου Β. (2015). Η τέχνη της συντροφικής ζωής: μια συστημική προσέγγιση. Αθήνα: εκδόσεις Γνώση.
Επιμέλεια άρθρου:
Φρόσω Φωτεινάκη
Συμβουλευτική Ψυχολόγος & Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεύτρια
Συγγραφή άρθρου:
Ελένη Πρωτόπαπα
Ψυχολόγος & Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια